TỰ DO BÁO CHÍ TRONG GIÔNG BÃO THỜI CUỘC Trong số tổng kết thường niên, tờ Time đã chọn nhà báo là “nhân vật trong năm”, với những ghi nhận v...
TỰ DO BÁO CHÍ TRONG GIÔNG BÃO THỜI CUỘC
Trong số tổng kết thường niên, tờ Time đã chọn nhà báo là “nhân vật trong năm”, với những ghi nhận về vô số vụ đàn áp báo chí trong năm 2018. Trong báo cáo đặc biệt ngày 13-12-2018, Ủy ban bảo vệ ký giả (CPJ) cũng cho biết có ít nhất 251 nhà báo đã bị cầm tù khắp thế giới trong năm 2018. Đàn áp báo chí thật ra không phải là vấn đề nảy sinh trong năm nay. Nó là một hiện tượng toàn cầu, bùng nổ ngay trong thời mà rào cản đối với tự do thông tin tưởng chừng đã được tẩy xóa mờ đi trước sự phát triển của mạng xã hội…
Một trong những vụ chấn động làng báo thế giới là vụ giết nhà báo Jamal Khashoggi (Saudi Arabia), cây bút bình luận của Washington Post và là tổng biên tập Al-Arab News Channel. Bị giết ngày 2-10-2018, Khashoggi đã chết không toàn thây: ông bị chặt từng mảnh! Tự do báo chí cũng đang bị chặt vụn từng khúc. Báo chí đang bị trấn áp. Thông tin minh bạch đang bị khủng bố, tại nhiều nơi thế giới. Tại Philippines, nhà báo Maria Ressa, vì điều tra cuộc chiến chống ma túy đầy bạo lực của Tổng thống Rodrigo Duterte, đã bị buộc tội “gian lận thuế” vào tháng 11-2018 và đối mặt nguy cơ ngồi tù 10 năm. Tại Myanmar, hai phóng viên Reuters, Kyaw Soe Oo và Wa Lone, vì thực hiện phóng sự điều tra vụ thảm sát cộng đồng người Hồi giáo Rohingya, đã bị xử 7 năm tù.
Tại Bangladesh, phóng viên ảnh Shahidul Alam bị nhốt hơn 100 ngày tội đăng “tin giả” sau khi chỉ trích Thủ tướng Sheikh Hasina. Tại Sudan, nhà báo tự do Amal Habani bị bắt sau khi tường thuật các vụ biểu tình liên quan tình hình kinh tế. Cô bị giam 34 ngày và bị tra tấn bằng roi điện. Amal Habani từng bị bắt 15 lần và bị cấm viết cho một tờ báo lớn. Tại Brazil, ký giả Patricia Campos Mello trở thành mục tiêu bị đe dọa sau khi tường thuật rằng những người ủng hộ Tổng thống tân cử Jair Bolsonaro đã tài trợ cho một chiến dịch tung tin giả trên WhatsApp. Trong khi đó, Victor Mallet, biên tập tin tức châu Á của Financial Times, đã bị Trung Quốc trục xuất khỏi Hong Kong sau khi mời một nhà hoạt động xã hội đến nói chuyện tại câu lạc bộ báo chí...
Bức tranh u ám phủ đen lên tự do báo chí không chỉ ở các nước đang phát triển. Từ đầu năm 2017 đến nay, bốn nhà báo đã bị giết tại Liên minh châu Âu. Tháng 2-2018, cảnh sát đã tìm thấy xác nhà báo Ján Kuciak, một cây bút nổi tiếng chuyên viết về tham nhũng tại Slovakia. Ján Kuciak bị bắn chết cùng hôn thê ngay tại nhà riêng của họ. Tại Nga, Tatiana Felgengauer, phó tổng biên tập đài phát thanh độc lập Echo of Moscow, bị một gã lạ mặt xông vào tận đài và bị đâm vào cổ hồi tháng 10-2017. Vụ tấn công xảy ra sau khi Đài truyền hình nhà nước Nga cáo buộc Echo of Moscow và Tatiana Felgengauer tội “làm việc cho Mỹ”. Với Nga, các vụ khủng bố tinh thần hoặc ám sát nhà báo xảy ra gần như cơm bữa. Năm 2017, cựu phóng viên tờ Novaya Gazeta (Moscow), Arkady Babchenko, phải trốn sang Kiev (Ukraine), vì không muốn trở thành người tiếp theo trong ít nhất 5 nhà báo kể từ năm 2000 đến nay bị giết...
Tại sao tự do thông tin ngày càng bị “cưỡng bức” thô bạo? Bởi vì sự thật trong tự do thông tin (cần nhấn mạnh yếu tố “sự thật”, ở thời mà tự do thông tin bị hoen ố bởi làn sóng tin giả) là công cụ có thể giúp lật mặt được chủ nghĩa dân chủ giả hiệu đang bùng nổ và phát triển khắp nơi, dù nó được lập luận ngụy biện bởi những kẻ đang ôm giữ mọi thứ quyền hành và muốn kiểm soát tuyệt đối cả tự do tư duy lẫn tự do biểu đạt. Sự thật, tại nhiều nơi, đã bị nhốt vào lồng và thậm chí bị chôn. Chẳng nơi nào có thể “minh họa” cho điều này bằng Trung Quốc. Báo cáo CPJ (13-12-2018) cho biết có 47 người đang đứng sau song sắt vì can tội viết về cuộc thanh trừng sắc tộc cộng đồng Duy Ngô Nhĩ ở Tân Cương. Một trong những trường hợp gần đây nhất là phóng viên ảnh tự do Lu Guang, người từng giành vô số giải thưởng lớn, từ World Press Photo đến National Geographic, bị bắt mất tích từ ngày 3-11-2018 khi đến Tân Cương. Mãi đến nay, ngày 13-12-2018, nhà cầm quyền Trung Quốc mới chính thức thừa nhận họ bắt Lu Guang.
Đứng kế Trung Quốc về “năng lực” bóp họng báo chí là Việt Nam. Tại buổi họp báo thường kỳ của Bộ Ngoại giao chiều 5-4-2018, khi trả lời việc một số tổ chức nhân quyền lên án phiên tòa cùng ngày xét xử sơ thẩm sáu bị cáo bị VKSND Tối cao truy tố về tội "Hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân", người phát ngôn Bộ Ngoại giao Lê Thị Thu Hằng trả lời: "Về thông tin do một số tổ chức nhân quyền đưa ra, tôi bác bỏ những thông tin sai sự thực, thiếu khách quan. Ở Việt Nam không có cái gọi là tù nhân lương tâm, không có việc những người tự do bày tỏ chính kiến mà bị bắt giữ". Danh sách những người bị bắt vì tội tự do “tuyên truyền chống phá nhà nước” thật ra không chỉ có sáu người bị xử ngày 5-4-2018 (Nguyễn Văn Đài, Phạm Văn Trội, Nguyễn Trung Tôn, Nguyễn Bắc Truyển, Trương Minh Đức, Lê Thu Hà). Trái với lời bà Lê Thị Thu Hằng, gần 100 người khác cũng đang ngồi tù – tổ chức Ân xá Quốc tế ghi nhận vào tháng 4-2018. Cũng trong tháng 4-2018, báo cáo thường niên của tổ chức Phóng viên không biên giới (RSF) đã xếp Việt Nam thứ 175 trong 180 quốc gia về tự do báo chí.
Điều đáng nói nhất đối với làng báo Việt Nam là nó đã trở nên “khác biệt” so với hầu hết các nước chứng kiến tình trạng báo chí bị ngược đãi, bởi “đặc điểm” rằng: không có nhà báo “chính thống” nào bị tù vì “tự do bày tỏ chính kiến”, ngay trong thời điểm có vô số người bị xử những bản án nghiệt ngã bởi bày tỏ chính kiến một cách tự do dù họ không là nhà báo. Cũng thật trớ trêu khi không có nhà báo chính thức nào dám lên tiếng trước các vụ bắt bớ những người nói thay cho mình hoặc nói thay người dân về những vấn đề dân chủ và thậm chí những vấn đề liên quan trực tiếp đến tự do thông tin. Ký giả miền Nam trước 1975 từng “đi ăn mày” để phản đối sự kiểm soát báo chí. Giới báo chí ngày nay có những chọn lựa khác hơn “đi ăn mày”, dù họ biết thái độ đó mang lại kết cuộc như thế nào cho xã hội lẫn quốc gia.
Trên Washington Post ngày 21-5-2018, (cố) ký giả Jamal Khashoggi viết: “Liệu có cách nào khác cho chúng ta hay không? Liệu chúng ta có phải chọn giữa rạp chiếu bóng và quyền công dân để có thể cất tiếng nói, dù là ủng hộ hay chỉ trích những hành động của chính quyền? Chúng ta có nên chỉ ton hót những lời bóng bẩy trước các quyết định của lãnh đạo, cái nhìn của ông ấy về tương lai chúng ta, nhằm đổi lại quyền sống và sự đi lại tự do cho bản thân và gia đình mình?”…
Tự do báo chí đôi khi không hẳn là “không gian” được phép thể hiện. Tự do báo chí có khi là “khoảng cách” giữa “rạp chiếu phim” và “quyền công dân” cùng với sự chọn lựa một trong hai này. Khó có thể có một nền báo chí tự do khi mà nhà báo luôn chọn “rạp chiếu phim”. Không thể đòi hỏi có một nền báo chí tự do khi mà nhà báo cúi đầu chấp nhận khước từ quyền tự do ngôn luận của chính mình. Báo chí sẽ chẳng bao giờ có được sự độc lập và trung thực thông tin, nếu nhà báo không dám “tự do” “đi ăn mày” nhưng sẵn sàng “tự do” “mài bút” xu nịnh vuốt ve “các cụ”, để được thụ hưởng lợi ích kinh tế hoặc được “bảo kê” trong các cuộc đấu đá phe nhóm chính trị.
Mạnh Kim
Không có nhận xét nào